در شهر سازی سنتی مردم دارای یك زندگی فردی و یك زندگی اجتماعی اند. دردنیای امروز به تبعیت از نیاز به ایجاد یك شهر سالم و به دور از همهمه و هیاهوی رفت و آمد و جریان زندگی ناشی از ماشین و ایجاد یك فضای اجتماعی درارتباط با طبیعت، نظریات مختلفی ابراز شده است

باتوجه به طراحی مجموعه همسایگی کویر در محله نظرکرده یزد و مطرح شدن آن درسطح ملی از آقای مهندس مجتبی فرهمند به عنوان طراح و مدیرعامل مهندسان مشاور شبستان یزد ،خواستیم كه در مورد برخی از سوالات ما توضیحاتی را ارائه دهند.


باتوجه به نفوذ و رواج اندیشة تولید صنعتی در ساختمان‌ سازی و نگاه نوعی كالای تولیدی به مسكن، جایگاه روابط اجتماعی وتعامل ساکنین را در معماری امروز چگونه ارزیابی می کنید؟
در شهر مدرن امروزی، كه در آن روابط اجتماعی تبدیل به كالا شده، هر كس یك فرد است و نه عضوی از جمع. طبیعتاً او بیش از آنكه یك آشنای بالقوه باشد، غریبه‌ای بالفعل است و "تحملِ دیگری" راه‌گشای روابط اجتماعی است.در این میان، نقش كالبد فضا را نیز در تقلیل روابط اجتماعی نمی‌توان نادیده گرفت. دربافتهای كنونی ارتباطِ یك واحد مسكونی با فضای عمومی‌و معابر مغشوش شده واز طرف دیگر دانه‌ها و فضاهای بافت چنان با بی‌تفاوتی كنار هم نشسته‌اند كه هیچ‌گونه احساس همبستگی یا ارتباط را به ساكنانشان القاء نمی‌كنند.

در مقیاس خردتر نیز، خانه مفهوم خود را از دست داده و مانند شهر و محله، به ماشینی برای زندگی تبدیل شده است. در راستای آن انسان مدرن خانه را به عنوان مكانی برای زندگی تلقی نمی‌كند. از مهمترین تبعاتی كه این فراموشی به‌دنبال داشته آن است كه نگاه به مسكن در جامعه، تنها به‌عنوان یك كالبد فیزیكی عام می‌باشد بدون اینكه به‌معنای حقیقی آن توجه شود. هدف اصلی، تنها ایجاد سرپناه است و به‌ندرت، مسكن برای استفاده‌كنندگان آن طراحی می‌شودونقش انسان به‌عنوان تصرف‌كننده چنین فضایی كمرنگ شده است؛ بنابراین لزوم طراحی مسكن با شناخت و مطالعه همه جانبه انسان، به‌خوبی احساس می‌شود،لذاالگوهای اجتماعی می‌توانند نقاط شروع خوبی برای مسكن باشند به این شرط كه بر سلیقه و تمایلات ساكنین خانه‌ها منطبق گردند.

احساس خودمانی بودن و تعمیم یافتن كانون خانواده به تمام محله، به نحوة برخورد ساكنان با محله‌شان نیز بستگی دارد. اگر این برخورد عاملانه باشد و امكان دخل و تصرف ساكنان و محله در عرصه‌های عمومی ‌نیز مانند عرصة خصوصی زندگی شان فراهم آید، محله بیش از پیش حكم خانة دوم افراد را می‌یابد. علاوه بر دسترسی آسان، وجود عوامل ترغیب‌كننده برای توقف خارج از دانه‌ها در سطح محله نیز حضور خودمانی ساكنان را تشدید می‌كند.

افراد پس از آنكه در فضاهای محله‌شان حاضر شدند، باید احساس كنند كه محله، این محیط خودمانی، به یك اندازه به تمامی‌آنها تعلق دارد. تساوی ساكنان در استفاده از عرصه‌های عمومی ‌محله و مشاركت آنها در نگهداری از این عرصه‌ها، شرط ابتدایی به‌وجود آمدن چنین احساسی است. در كنار این موارد، نمی‌توان نقش عوامل كالبدی را در خودمانی جلوه دادن محله نادیده گرفت. فضاها و توده‌هایی كه خود را به فرد تحمیل می‌كنند و فرد در برابر آنها احساس حقارت می‌كند، طبیعتاً خودمانی به نظر نمی‌رسندوبه‌همین‌خاطر عدم غلبة فضاها و توده‌های یك محله بر انسان برای احراز روحیه‌ای خودمانی در محله، امری است لازم كه در گرو پرهیز از مقیاس‌های غیر‌انسانی در سطح محله است.

منظور از واحد همسایگی چیست؟
در شهر سازی سنتی مردم دارای یك زندگی فردی و یك زندگی اجتماعی اند. دردنیای امروز به تبعیت از نیاز به ایجاد یك شهر سالم و به دور از همهمه و هیاهوی رفت و آمد و جریان زندگی ناشی از ماشین و ایجاد یك فضای اجتماعی درارتباط با طبیعت، نظریات مختلفی ابراز شده است كه اساس آنها بر مبنای تقویت فضای اجتماعی و محله ای شهر و استفاده از طبیعت در گونه ها و تاریخ های مختلف شهر سازی است.

از اوایل قرن 20 در كشورهای پیشرفته جهان در راستای هویت بخشیدن به نظام شهری و برایِ به وجود آوردن سلسله مراتب شهری و انتظام آن- كه پس از انقلاب صنعتی دچار از هم گسیختگی و درهم ریختگی ناشی از عدم توانایی جوابگوئی به نیازهای جدید شده بود -تلاشهایی صورت گرفت. نتیجه این تلاشها به ارائه نظریات و تهیه الگوهایی انجامید.

یكی از این الگوها نظریه واحد همسایگی (Neighborhood Unit) بود كه عموماً ناظر به مجموعه هایی از واحد مسكونی و تجهیزات و خدمات مورد نیاز آنها بود تا بتوانند بعنوان سلولهای طراحیِ شهری به حساب بیایند و هم چنین واحدهایی چون زندگیِ محلی، محله انسانی و روابط اجتماعی نیز به صورت دست دوم و چندم پشت سر این نظریه ها قرار داشت. پس واحد همسایگی مكانی است كه رفتارهای به هنجار و نابهنجار ساكنین آنها مستقیماً روی یكدیگر تأثیر می گذارد.

خانه به تعبیرشما و برآورد شما از مفهوم آن چیست؟
ازمیان فضاهای پیرامونی ، خانه نزدیكترین فضای مرتبط باانسان است . بطور روزمره از او تاثیر می گیرد و بر او تاثیر می گذارد . خانه بعنوان محل سكونت وآسایش ، یكی از نیازهای اولیه بشری و از نخستین مسائلی است كه انسان ها همیشه سعی در یافتن پاسخی مناسب و معقول برای آن بوده اند. خانه باید محلی برای آسایش ساكنان در ابعاد عینی و ذهنی ودر واقع جایی باشد كه تن و جان او در آن بیاساید . خانه اولین فضایی است كه آدمی احساس تعلق فضایی را در آن تجربه می كند و مجموعه ی حواس پنجگانه بطور دائم سرتاسر آن را طی می كنند و درمدت كوتاهی بدان خو می گیرند و تنها مكانیست كه اولین تجربه های بی واسطه با فضا در انزوا وجمع در آن صورت می گیرد . خلوت با خود ، با همسر و فرزندان ، با دوستان ودیگران همه وهمه بی تعرض غیر در آن ممكن می گردد . انسان با ساختن خانه ، از فراخنای بی انتهای پیرامون خود ، در یك منطقه گرد می آید ، از پراكندگی وگریزندگی طبیعت به جمع شدن و تمركز یافتن روی می آورد .


آیا کوشش می کنیدتاریخ و محیط یزد را با طرح هایتان بیامیزید؟ اگرچنین است چگونه؟
تاریخ و محیط طبیعی باید بدون چون وچرا پذیرفته شوند، اماکشف راه حلهایی که مستقیما برمبنای این دو عنصر باشد دشواراست ولی ازآنجا که من دریزد زندگی وکارمی کنم بی آنکه ضمیرم آگاه باشد،محیط یزدوتاریخ آن دروجودم عینیت یافته است.عناصروجزئیات سنتی دردومورد درمعماری مدرن عرضه شده اند،درمکان نخست واژگان سنتی است که به طورسطحی بکارگرفته شده اندودرمورددوم که بیشترمدنظرمن بوده است،ساختارهاوفلسفه سنتی است که عمیقا درذهن ما ریشه دارندوبه صورت ترکیبات معمارانه منتقل شده اند.ولی بسیاردشواراست که به این روش به وضوح اشاره کرد زیرا این روش همیشه آگاهانه دنبال نشده است.

شمادرطراحی مجموعه همسایگی کویر،چه سمت وسویی رادنبال کردیدوهمچنین اصول بکارگرفته شده درطراحیتان که باعث شاخص شدن آن ومطرح شدن درسطح ملی بوده،چیست؟
من نه تنهادرمعماری مسکونی بلکه درتمام انواع دیگرمعماری ترجیح می دهم وقتی شروع به طراحی می کنم ازشرایط تحمیل شده برطرح راه حلی بیابم وبرچیزی مجزادرزمینه راه حل فردی تاکیدورزم .برای من خانه شیوه ای برای رسیدن به محتوایی است که ساختارمفهوم معماری راتعیین می کندواین شیوه ساده ای است تاازخلق معماری حقیقی مطمئن بود.تاکنون من بیشتربه خانه به مثابه ماده ای برای جست وجوی محتوایی مفاهیم ترکیبی توجه داشته ام ولی دراین پروژه توجه بیشتربه پیام اجتماعی بناها مدنظربوده است،علیهذا اصول بکارگرفته شده درطراحی مجموعه همسایگی کویر رامی توان چنین برشمرد:

- طراحی عناصری به صورت نشانه برای شناسایی مجموعه
- وضعیت فضاهای پر و خالی به گونه ای كه به نظر می‌رسد فضای خالی از میان
فضای پر بریده و فضای پر آنرا در بر گرفته است.
- استفاده از مصالح متداول دربافت دربدنه وکف جهت هماهنگی بیشتر
- استفاده از عناصری چون تویزه و ساباط هم از نظر ایجاد تناسبات انسانی و مسائل زیبایی شناسی ( سایه- روشن و ریتم) و هم از نظر مسائل اقلیمی.
- رعایت محرمیت و عدم اشرافیت خانه ها به یكدیگر و معابر به خانه ها
- رعایت سلسله مراتب در بافت و در مجموعه
- تفكیك عرصه‌های عمومی‌و خصوصی در واحدها
- تفكیك عرصه‌های عمومی، نیمه عمومی، نیمه خصوصی و خصوصی در واحدها
- طراحی خانه به گونه ای كه تجربه زیستن در سطوح مختلف (حیاط، بام، مهتابی) و فضاهای مختلف (بسته، باز، نیمه باز و سرپوشیده) را برای انسان داشته باشد.
- تعیین قلمرو
- ایجاد فضاهای متباین بوسیله : تغیر در مقیاس/ تغییر در نوع فضا/ تغییر در درجه محصور نمودن فضا/ تغییر در عناصر محصور كننده/ تغییر در شكل بدنه محصور كننده/ تغییر در روشنایی فضا
- حفظ یك فضای باز مركزی به عنوان عنصری شاخص ، مؤثر و بجامانده از گذشته و تعریف فضاهای مستقل در اطراف آن (فضاهای باز و بسته خصوصی) .

در كلام آخر در طراحی فضاها و كیفیت معماری مجموعه،سه مقوله از معماری تاریخی یزد در نظر گرفته شده است :
1- سادگی بیرونی بنا و هیجان و تحرك فضای درونی
2- شفافیت ، سبكی و فرح بخشی
3- استفاده از عناصر آشنای معماری ایران (ساباط ، تویزه ، كلاه فرنگی ، حیاط مركزی و ...)

در طراحی معماری برای بیان كانسپت توجه به موارد زیر صورت گرفته است :
- توجه به مخاطبین و زاویه و ارتفاع دید و ادراك فضایی آنها از معماری
- توجه به موضوع و استفاده از مفاهیم متناسب و وابسته با موضوع
- توجه به جنبه عملكردی موضوع (برنامه پروژه)

از آنجا كه شناخت باورهای یك قوم بسیاری از مسائل مربوط به روش زندگی را برای ما روشن می كند ، لذادراین مجموعه به بررسی خصائل و ویژگیهای مؤثر در طراحی مردم یزد پرداخته شده است :

خصائل مردم یزد (مؤثر در كالبد معماری) :
- توجه به مالكیت خصوصی و نه مشاع
- برای جلوگیری از انزواع و خانه نشینی ، طراحی محیط همسایگی متنوع
- حفظ محرمیت ، امنیت و اشرافیت در داخل خانه
- عرصه بندی در خانه (امكان جدا شدن فضاهای عمومی و خصوصی)
- فضاهای همسایگی باید به گونه ای باشد كه به صاحبان آن احساس مالكیت بدهد و حضور غریبه را مورد سئوال برد .
- فضای دور هم جمع شدن بانوان و افراد مسن در واحد همسایگی موجود باشد .


به نظرشما نقش مجموعه عواملی از قبیل فرهنگ ، مذهب و باوردرشکل گیری فضا بخصوص فضای سکونت درمجموعه کویر چیست؟
عواملی از قبیل فرهنگ ، مذهب و باور بر روی بسیاری از مسائل مربوط به روش زندگی مردم مثلا فضاهای مورد نیاز ، نحوه ارتباط اعضای خانواده ،نحوه پذیرایی از مهمان ، روابط همسایگی ، ارزشها وضد ارزشها ، الگوهای سكونتی ، حریم های فیزیكی و غیر فیزیكی ، عرصه بندی فضاها و.... اثر میگذارد.

فرهنگ به مفهوم عام خود ، روش زندگی كردن و اندیشیدن است و از مجموعه دانسته ها و اعتقادات و تجربه های یك قوم حاصل می شود . فرهنگ استنتاجی است كه ملتی در طی قرنهای متمادی از دریافت های خود از زندگی كرده است آنچه كه تعیین كننده روش زندگی یك قوم می شود ، نه مذهب است ، نه اخلاق و نه آداب و سنن ، بلكه فرهنگ است ، كه از هریك نصیبی دارد بی آنكه به تنهایی هیچ یك باشد.

باورها در تاریخ حیات اجتماعی انسان به اشكال جهان بینی ، مذهب ، ایدئولوژی و.... ظهور یافته اند و سعی در تبیین اهداف وقوانین و حقوق اجتماعات بشری دارند.

به همین ترتیب باورها روی شكل گیری كالبدها نیز تاثیر دارند و آنها را در سیر تكوینی شان بصورت بیانهای نمادینی از مفاهیم خود در می آورند . از این رو شناخت باورها به منظور شناخت جامعه و فراگردهای آن از نظر علمی حائز اهمیت است . همچنین نقش مهم دیگری كه دارند ایجاد هویت برای زندگی انسان و حركت اجتماعی او است . بدلیل اینكه ما به هرحال درجامعه ای زندگی می كنیم كه باورهای آن ریشه دراصل واساس مذهب اسلام دارد وهمچنین بدلیل آمیخته شدن دستاورهای مختلف جوامع درجهان بواسطه ارتباطات روز افزون ، ناگزیر از مقایسه دیدگاههای زیر بنائی خود با سایر جوامع وشناخت آنها هستیم . این مقایسه ، اگر بیشتر متوجه برآوردن حوائج مادی و جسمانی اجتماع باشد ، نام تمدن به خود می گیرد واگر بیشتر ناظر به امتناع نیازهای معنوی باشد نام فرهنگ . فرهنگ چون تمدن نیست ، میتوانی سوار اتومبیل فرنگی بشوی ، اما شرقی بمانی . برای اینكه اتومبیل یك پدیده وابسته به تمدن است – مربوط به جهان و همه بشر وتكامل یافته گاری است . پس سوار شدن وبكار بردنش به خصوصیت نژادی نیازمند نیست. اما فرهنگ ، جنبه قومی و نژادی دارد و من نمی توانم درحالیكه شرقیم فرهنگ غربی را بگیریم .